از نگاه فعالان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، کاهش نرخ باروری و افزایش جمعیت سالمند تنها با اقدامات سطحی و مشوق‌های مالی حل نمی‌شود؛ بلکه نیازمند بازنگری جدی در دکترین‌ها، ساختارهای اجتماعی و رویکردهای فرهنگی است.
به گزارش گیتا، بخش نخست نشست «جوانی جمعیت (راهکارهای فرهنگی و قانونی)» با عنوان «کاهش ۵۰ میلیونی جمعیت ایران تا سال ۱۴۸۰ با روند کنونی نرخ فرزندآوری» پیش‌تر منتشر شده بود. اکنون در ادامه مشروح سخنان ارائه شده در بخش دوم این نشست را می‌خوانید؛ بخشی که در آن «حمید یزدانیان» دبیرکل حزب نوآوران استان تهران، «محمدرضا طالبی‌نژاد» مشاور حوزه ریاست مجلس شورای اسلامی و «شیوا مقدم» رئیس فرهنگسرای خانواده به طرح دیدگاه‌های خود پرداختند.
یزدانیان: هفته ملی جمعیت فرصتی برای بازنگری و اصلاح سیاست‌های جمعیتی است
حمید یزدانیان دبیرکل حزب نوآوران استان تهران ضمن اشاره به ضرورت مساله‌شناسی و حل آن در زمینه جمعیت گفت: چند سال است که در این زمینه فعالیت کرده‌ایم؛ زمین دادیم، وام دادیم، امکانات و تسهیلات فراهم کردیم اما در نهایت، چیز زیادی حاصل نشد. نمی‌دانم این همه امکانات و حمایت‌ها را به چه کسانی داده‌ایم که نتیجه چنین بوده است. حالا هم به مناسبت هفته ملی جمعیت، قرار است دور هم جمع شویم و از برخی نهادها تشکر کنیم. این نهادها نه کار فرهنگی کرده، نه اقدام اقتصادی‌ای داشته؛ پس تشکر بابت چیست؟ نباید این هفته فقط فرصتی برای قدردانی از این و آن باشد. باید از خودمان بپرسیم: نرخ باروری‌مان چقدر شده؟ آیا افزایش جمعیت رخ داده؟ آیا نرخ رشد جمعیت بهبود یافته یا نه؟
یزدانیان در ادامه توضیح داد: ما به عنوان یک حزب سیاسی باید در همین هفته ارزیابی کنیم که سیاست جمعیتی‌مان که سال‌هاست جدی گرفته‌ایم، به نتیجه رسیده یا نه. همه اذعان داشتیم که پدیده سالمندی خطرناک است. امروز، ۵۰ درصد هزینه‌های بهداشت و درمان کشور صرف جمعیت سالمند می‌شود. در حال حاضر ۹ میلیون نفر از جمعیت ما سالمند هستند، یعنی حدود یک‌دهم جمعیت کشور. برآوردها می‌گویند تا سال ۲۰۳۰ این عدد سه برابر خواهد شد.
یزدانیان: ما به عنوان یک حزب سیاسی باید در هفته جوانی جمعیت ارزیابی کنیم که سیاست جمعیتی‌مان که سال‌هاست جدی گرفته‌ایم، به نتیجه رسیده یا نه. امروز، ۵۰ درصد هزینه‌های بهداشت و درمان کشور صرف جمعیت سالمند می‌شود.دبیرکل حزب نوآوران استان تهران اظهار داشت: در چنین شرایطی، صرف حرف زدن در این هفته کفایت نمی‌کند. باید ببینیم آیا سیاست‌گذاری‌های جمعیتی نتیجه داده‌اند یا نه؟ اگر نتیجه داده‌اند، ادامه دهیم؛ اگر نه، بازنگری لازم است. در چرخه مدیریت گفته می‌شود: دکترین، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اجرا، نظارت و کنترل. اگر در مرحله نظارت متوجه شدیم که روند اشتباه است و محصول خروجی مطلوب نیست، باید بلافاصله برگردیم و اصلاحات را از دکترین شروع کنیم.
وی با اشاره نرخ باروری گفت: ما در نرخ باروری کاهش داریم، باید فوراً مسیر را اصلاح کنیم. سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی را بازبینی کنیم تا به نتیجه‌ای واقعی برسیم. البته نظرات در این زمینه متفاوت است و من قصد ندارم قضاوت قطعی داشته باشم. اساتید صاحب‌نظر حضور دارند و قطعاً بهتر می‌توانند تحلیل کنند اما به عنوان یک فرد می‌گویم: وقتی صحبت از نیاز به نیروی کار جوان، خلاق و فعال در آینده داریم، باید ببینیم آیا با این شرایط و رشد فناوری و ورود ربات‌ها و هوش مصنوعی، همچنان باید نگران نیروی کار باشیم یا نه؟
اگر نگرانی ما هزینه‌های بهداشتی و درمانی آینده است، آیا نمی‌توان از همین حالا برنامه‌ریزی دقیقی برای سال‌های بعد داشته باشیم، همان‌گونه که برخی کشورها مثل ژاپن انجام داده‌اند؟ چند سال پیش، ژاپن بیش از یک میلیون فرد بالای ۱۰۰ سال داشت که از منِ ۵۰ ساله هم سرحال‌تر بودند.
سؤال این است: آیا بهتر نیست به جای صرفاً تمرکز بر افزایش زاد و ولد، روی کیفیت جامعه فعلی تمرکز کنیم؟ داشتن جوانان بیکار، بی‌تخصص و با معدل پایین، برای کشور بهتر است یا داشتن جمعیت کمتر اما باکیفیت بالاتر؟ سالمند باکیفیت بهتر است یا جوان کم‌کیفیت؟ من فکر می‌کنم اکنون فرصت مناسبی برای فکر کردن و ارزیابی داریم.
یزدانیان بیان کرد: در هفته ملی جمعیت که امروز در خدمتتان هستیم، باید این فرصت را مغتنم بشماریم و بررسی کنیم که سیاست‌های اجرا شده در سال‌های گذشته چقدر مؤثر بوده‌اند. ما در رسانه‌هایی مثل رادیو گفت‌وگو بارها و بارها درباره افزایش جمعیت و نرخ رشد جمعیت صحبت کرده‌ایم. اما باید بپرسیم: این تلاش‌ها نتیجه داده‌اند یا نه؟ اگر نه، باید بازنگری کنیم، دکترین را اصلاح کنیم، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها را بازبینی کنیم و مسیر جدیدی پیش بگیریم.
طالبی‌نژاد: با توصیه‌های اخلاقی نمی‌توان از افراد بخواهیم ازدواج کنند
محمدرضا طالبی‌نژاد مشاور حوزه ریاست مجلس با نگاهی ساختاری و تحلیلی به مسئله جمعیت پرداخت و این موضوع را نتیجه‌ای از ناترازی‌ها و ناکارآمدی‌های گسترده در نظام حکمرانی کشور دانست.
وی تاکید کرد برای پرداختن به راه حل ابتدا باید مسئله‌شناسی درستی داشته باشیم. مسئله جمعیت نه صرفاً موضوعی روان‌شناختی یا تربیتی بلکه مسئله‌ای جامعه شناختی با ابعاد ساختاری است.
طالبی‌نژاد رویکردی سه‌لایه‌ای به مسئله جمعیت ارائه داد:
سطح خرد (فردی) : در این سطح تصمیم‌گیری‌های شخصی مانند ازدواج مهاجرت و تعداد فرزندان شکل می‌گیرد. او تاکید کرد که بسیاری از افراد امروز علاقه‌ای به فرزندآوری ندارند نه از سر ضعف اخلاقی یا فردی بلکه به دلیل شرایط عینی و ذهنی نامناسبی که در آن قرار دارند.
سطح میانی (نهادی) : این سطح شامل نهادهایی مانند خانواده آموزش و پرورش رسانه و دیگر نهادهای اجتماعی است. به گفته وی خانواده مهم‌ترین نهاد در این سطح است و محوریت زنان در تصمیمات جمعیتی نیز باید در همین چارچوب دیده شود.
سطح کلان (ساختاری) : به زعم طالبی‌نژاد ریشه بسیاری از مشکلات در سطح کلان قرار دارد جایی که سیاست فرهنگ اقتصاد و اجتماع به عنوان چهار چرخ اصلی جامعه باید هم زمان و هماهنگ حرکت کنند. بدون درک رابطه بین این سه سطح و تأثیر متقابل آن‌ها سیاست‌گذاری‌های جمعیتی به نتیجه نخواهد رسید.
مشاور حوزه ریاست مجلس با تأکید بر پرهیز از پرداختن صرف به بحث‌های تئوریک خواستار نگاهی کاربردی و طبقه بندی شده به مسئله جمعیت شد و اظهار داشت: بدون شکسته شدن مسئله به سطوح مختلف فردی، نهادی و کلان نمی‌توان به درکی درست و مؤثر از آن رسید.
وی با اشاره به دیدگاه‌های مختلف در مورد منشأ مسائل جمعیتی به تفاوت میان رویکردهای روان‌شناختی جامعه‌شناختی و تربیتی اشاره کرد و توضیح داد: مکاتب تربیتی اغلب مسئولیت را بر عهده فرد می‌گذارند در حالی که دیدگاه‌های ساختارگرایانه معتقدند فرد در دل جامعه و ساختارهای کلان شکل می‌گیرد و باید تغییر از بالا رخ دهد. این یک جدل قدیمی و حل‌نشده است اما باید بپذیریم که در جامعه امروز ما ساختارهای کلان سهم تعیین‌کننده‌تری دارند. نمی‌شود صرفاً با توصیه‌های اخلاقی و تربیتی از افراد بخواهیم ازدواج کنند یا فرزند بیاورند. جامعه ما به شدت تحت تأثیر سیاست و ساختارهای دولتی است. حتی آب خوردن ما هم سیاسی شده چه برسد به فرزندآوری.
طالبی‌نژاد: اگر فقط نگاه اقتصادی داشته باشیم ممکن است تصور کنیم با افزایش حقوق، ارائه وام یا کمک هزینه‌های فرزندآوری مشکل جمعیت حل می‌شود اما این روش‌ها در مورد مسائل فرهنگی و اجتماعی کارآمد نیستند.
در ادامه طالبی نژاد از انتظارات یک طرفه مردم از دولت برای حل مشکل جمعیت انتقاد کرد و گفت: وقتی ساختارها همه دولتی است طبیعی است که مردم تصور کنند افزایش جمعیت هم مسئولیت حکومت است. در حالی‌که هنوز درونی‌سازی نشده که این موضوع به نفع جامعه و آینده است.
وی به صراحت بیان داشت که در این مسئله هر سه سطح (فردی نهادی کلان) نقش دارند اما تأثیر دقیق هر سطح نیازمند پژوهش علمی، آزاد و شفاف است که جامعه باید بتواند بدون ملاحظات سیاسی نتایج این پژوهش‌ها را ببینند و بپذیرند.
مشاور حوزه ریاست مجلس شورای اسلامی با تأکید بر اینکه مسئله جمعیت را نمی‌توان صرفاً از زاویه اقتصاد دید گفت: اگرچه این روزها همه چیز به موضوعات اقتصادی و معیشتی تقلیل یافته اما مسئله جمعیت پیچیده‌تر و چند لایه‌تر از آن است که صرفاً با مشوق‌های مالی و اقتصادی حل شود.
به گفته او اگر فقط نگاه اقتصادی داشته باشیم ممکن است تصور کنیم با افزایش حقوق، ارائه وام یا کمک هزینه‌های فرزندآوری مشکل حل می‌شود اما این روش‌ها در مورد مسائل فرهنگی و اجتماعی کارآمد نیستند. در موضوعات اقتصادی شاید بتوان با پول مشکلات را تا حدی سریع‌تر حل کرد اما در حوزه فرهنگ و اجتماع تغییرات دیرتر عمیق‌تر و پیچیده‌تر رخ می‌دهند.
طالبی‌نژاد با اشاره به تغییر ارزش‌ها و سبک زندگی در دهه‌های اخیر اظهار داشت: امروز حتی خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی مشکلی ندارند تمایلی به ازدواج یا فرزندآوری ندارند. چرا؟ چون فرزند برایشان به جای سرمایه به زحمت تعبیر می‌شود. این یک تغییر ارزشی و فرهنگی است که با وام و یارانه اصلاح نمی‌شود. نظام فرهنگی کشور طی سال‌های گذشته ناخواسته فرزند کمتر را به عنوان سبک زندگی مناسب ترویج کرده و اکنون با تغییراتی در فناوری روابط اجتماعی و مفهوم خانواده اصلاح این نگاه نیازمند اقداماتی عمیق‌تر و بلندمدت است.
او با تأکید بر اینکه سیاست‌گذاری‌های فعلی بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های اقتصادی و سرعت تورم طراحی شده‌اند هشدار داد: تا زمانی که این عدم تعادل بنیادین حل نشود هیچ مشوق مالی‌ای نمی‌تواند مسئله فرزندآوری را به شکل پایدار حل کند.
طالبی‌نژاد ضمن اشاره به شکاف نسلی به عنوان یکی از ابعاد پنهان بحران جمعیت گفت: کاهش نرخ فرزندآوری خودش یکی از نشانه‌های شکاف نسلی است. بچه‌هایی که دیگر عمو و دایی ندارند خانواده‌هایی که ساختارشان کوچک شده همه این‌ها بخشی از همین پدیده‌اند اما شکاف نسلی تنها در بعد جمعیتی نیست؛ در روابط درون‌خانوادگی هم خود را نشان می‌دهد. اقتدار پدری و جایگاه مادری تضعیف شده و دیگر کارکردهای سنتی خانواده جواب نمی‌دهد. فرهنگ‌سازی در شرایط فعلی کشور با روش‌های گذشته دیگر جواب نمی‌دهد.
طالبی‌نژاد پیشنهاد داد که راه‌حل‌های معطوف به سه سطح خرد (فردی) میانه (نهادی) و کلان (ساختاری) به طور هم زمان طراحی و اجرا شوند و سیاست‌گذاران از تحلیل‌های سطحی فاصله بگیرند.
او افزود: اگر واقعاً دنبال اثرگذاری هستیم باید به دل جامعه برویم و پیچیدگی‌های آن را بشناسیم نه اینکه صرفاً گزارش بنویسیم و از رسانه‌ها بخواهیم فرهنگ‌سازی کنند.
مقدم: مادری را به جایگاه شایسته‌اش بازگردانیم
شیوا مقدم رئیس فرهنگسرای خانواده به تبیین نقش بنیادین خانواده در مسئله جمعیت پرداخت و گفت: نقطه آغاز راهکارهای جمعیتی، تسهیل ازدواج جوانان است؛ چرا که بدون شکل‌گیری خانواده اساساً جمعیتی شکل نمی‌گیرد.
مقدم با اشاره به اهمیت فرهنگ‌سازی در کنار ملاحظات اقتصادی گفت: نباید همه بار کاهش جمعیت را بر دوش اقتصاد بگذاریم. خانواده و ازدواج نیازمند بسترسازی فرهنگی نیز هستند.
مقدم: نقطه آغاز راهکارهای جمعیتی، تسهیل ازدواج جوانان است؛ چرا که بدون شکل‌گیری خانواده اساساً جمعیتی شکل نمی‌گیرد.
رئیس فرهنگسرای خانواده در ادامه ۲ محور کلیدی برای تحکیم خانواده را جایگاه یابی و نقش‌پذیری اعضای خانواده دانست و گفت: برای ساختن یک الگوی مطلوب خانواده ایرانی باید بدانیم زن و مرد در این ساختار چه جایگاهی دارند و چه نقش‌هایی بر عهده‌شان است.
وی افزود: نقش مادری باید به عنوان یکی از ارزشمندترین هویت‌های زنانه شناخته شود اما متأسفانه امروز چه از سوی خانواده و چه از سوی جامعه این نقش در حاشیه قرار گرفته و تحت تأثیر فضای مجازی و نگاه‌های فمینیستی کمرنگ شده است.
مقدم هشدار داد که سیاسی شدن نگاه به مقوله فرزندآوری فاصله عمیقی بین فرهنگ رسمی و فرهنگ عمومی ایجاد کرده است.
او تأکید کرد: ما باید به جمعیت از منظری اجتماعی و انسانی نگاه کنیم نه فقط سیاسی؛ تا خانواده‌ها خودشان به نیاز به فرزندآوری پی ببرند نه اینکه صرفاً با تشویق اقدام به فرزندآوری کنند. اگر فرهنگ‌سازی درست انجام شود می‌توان هم زمان با تحصیل، شغل و رشد فردی به ازدواج و مادری نیز پرداخت همان‌طور که نسل‌های قبل از ما نیز این مسیر را با موفقیت پیمودند.
نشست «جوانی جمعیت (راهکارهای فرهنگی و قانونی)» روز چهارشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴ در فرهنگسرای خانواده واقع در بوستان شفق برگزار شد.
انتهای خبر/
