سابقه تمدن در دماوند بر اساس شواهد باستان شناسی و بناهای تاریخی به زمان کیومرث، اولین پادشاه ایران باز می گردد، نشانه حضور انسان هایی مربوط به ۱۴ الی ۱۸ هزار سال پیش در «قلعه عسگر» شهر «کیلان» ، از توابع این شهرستان یافت شده است.
«مسعود نصرتی» در کتاب «تاریخ دماوند و آثار تاریخی آن» آورده است: «دماوند یکی از کهن ترین شهرها و اولین شهرهای اسطوره ای در تاریخ روایی ایران است و در هر کجا که نام ضحاک و فریدون و کیومرث و منوچهرو...قهرمانان افسانه ای کیانی آمده ، نام شهر دماوند هم ذکر شده است. »
«آرتور دو گوبینو» ، خاورشناس فرانسوی در خصوص دماوند می نویسد: «دماوند، این بلدۀ کوچک، مسلماٌ یکی از قدیمی ترین شهرهای دنیا است، اعم از این که آن را به جای «ورنه چهار گوش» بشناسیم یا یکی از بناهای قدیم ترین اعصار بدانیم، محل شک نیست که تاریخ تولد او در اعصار اولیه است.»
دماوند در سال های نه چندان دور، شامل ۲ شهرستان دماوند و فیروزکوه بوده است، که سپس فیروزکوه از این شهرستان جدا شد و اکنون دماوند ۵ شهر دماوند، رودهن، آبسرد، آبعلی و کیلان را زیر مجموعه خود دارد، اما هم چنان نماینده شهرستان های فیروزکوه و دماوند در مجلس شورای اسلامی یک نفر است.
جای جای طبیعت زیبای این شهرستان، سر سبز، خوش آب و هوا و مناسب گردشگری است، اما بیش از ۲۰ اثر تاریخی و طبیعی شاخص در این شهرستان وجود دارد، که مجموعه این جاذبه ها یک بسته گردشگری فوق العاده و بی نظیر برای حضور گردشگران و مسافران در این شهرستان مرتفع استان تهران را فراهم می کند.
چشمه اعلاء با خواص درمانی و آب و هوایی دل انگیز
این چشمه در ۴۵ کیلومتری شرق تهران واقع شده است، که برای رسیدن به آن باید ابتدا از اتوبان شهید «زین‌الدین» به سمت شرق رفته و پس از گذشتن از اتوبان شهید «باقری»، به سمت آزادراه تهران-پردیس و در نهایت به دماوند بروید و سپس از طریق یک راه فرعی به سوی روستای «اعلا» در بخش مرکزی شهرستان دماوند حرکت کنید، که برای رسیدن به این چشمه حدود ۱۰ دقیقه باید در مسیر حرکت و از یک راه سرسبز و باصفا عبور کرد و در انتها به روستای «اعلا» و چشمه زیبای این روستا برسید، مسیر رسیدن به «چشمه اعلا» بسیار آرام، دل نشین و زیبا است، که حرکت به سوی این باغ سرسبز را آسان و لذت بخش می کند.
این چشمه بر روی ارتفاعات پایین دستی کوه دماوند دارد، که بر اساس تحقیقات صورت گرفته خطر ابتلا به بیماری های قلبی و عروقی را کاهش داده و فشار خون را تنظیم می کند.
چشمه اعلاء از برف های آب شده کوه سیراب می شود و تفرجگاهی زیبا و به یاد ماندنی برای مسافران و گردشگران است.
برج «شبلی» اثری ماندگار از دوره سلجوقیان
این برج که نام دیگرش «پاگنبذ» است، به دوران سلجوقی منسوب و یادگاری از معماری این دوره است، که در سال ۳۳۴ هجری قمری برای یادبود شیخ «ابوبکر دلف بن حجدر شبلی» که در زمانی امیر دماوند بوده و برای گسترش عدل و داد و امنیت در این شهرستان کوشیده بود، بنا شد.
این بنا به شیوه معماری «رازی» و به به سبک سردابه ساخته شده و به صورت ۸ ضلعی بنا شده که در گوشه هر ضلع ستون های نیم دایره ای دارد، که برای زیبایی و توسط آجر ساخته شده است، گنبد داخلی این برج به صورت کروی و عرقچین است و ۲ سطح دارد، که سطح تحتانی آن به شیوه معماری خاص آجرکاری طرح جناغی متحدالمرکز کار شده که از شاهکارهای معماری ایرانی است.
این اثر تاریخی در مرکز شهر دماوند و بین دو محله «فرامه» و «قاضی» این شهر واقع شده است.
این برج ۸ ضلعی و زیبا که نمونه ای فاخر از هنر ایرانیان است، در سال ۱۳۵۱ و با شماره ۹۲۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
مسجد زیبا و تاریخی «عتیق » دماوند
مسجد جامع «عتیق» دماوند یکی از جاذبه های تاریخی و مذهبی زیبا و بی همتای شهرستان دماوند است و بین محله‌های «فرامه» و «قاضی» و بر بالای تپه ای در مرکز شهر دماوند قرار گرفته و جاذبه خوبی برای انتخاب دماوند به عنوان مقصد نوروزگردی است.
این مسجد که با شماره ۲۳۰ به ثبت ملی رسیده است، که نشان دهنده مذهبی بودن مردم این شهرستان بوده و قدمت تاریخی دارد، البته تقریبا تمام این مسجد بازسازی شده و تنها یک مناره، یک ستون داخل شبستان و درب شرقی آن از مسجد قدیمی مربوط به قرن پنجم باقی مانده است، حال آن که قدمت این مسجد را پیش از این قرن و از جمله مساجد اولیه می دانند، که بر اثر زلزله از بین رفت.
مسجد جامع دماوند بارها و بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته، که ۱۱ بار آن در قرن ۹ هجری و سپس دوره های شاه اسماعیل صفوی، شاه عباس صفوی ۲ بار، شاه سلیمان صفوی، فتحعلی شاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار و سلسله پهلوی صورت گرفته است.
برخی کارشناسان معتقدند، قدمت مسجد جامع عتیق دماوند به پیش از اسلام و با کاربری آتشکده باز می گردد، اما این مطلب به صورت کامل تایید نشده و در حد یک نظریه است.
«جیمز موریه» دیپلمات و نویسنده بریتانیایی قرن نوزدهم و در زمان فتحعلی شاه، «ژاک ژان ماری دو مورگان» باستان‌شناس و محقق فرانسوی قرن نوزدهم و «مایرون بی اسمیت» اسلام شناس برجسته معاصر امریکایی تصاویری از این مسجد در کتب خود ترسیم کرده اند، که نشان دهنده ساختار و معماری این مسجد در گذشته است.
پیست اسکی و چشمه «آبعلی» ، دریاچه تار و هویر، غار «رودافشان» ، آبشار «تیزاب» و بسیاری از جاذبه های طبیعی دماوند، سبب شده تا این شهرستان یکی از محبوب ترین مقاصد گردشگری استان تهران باشد.
